Oddziałowe Archiwum IPN w Białymstoku w wyniku prac wykonanych w latach 2001-2020 zgromadziło w swym zasobie 3381,96 mb akt. Zasadniczy etap gromadzenia zasobu archiwalnego miał miejsce w latach 2001-2002. Do magazynów trafiły wówczas m.in. akta przekazane przez następców prawnych Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Białymstoku, akta paszportowe z Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku i Olsztynie oraz podległych im jednostek terenowych, akta Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Białymstoku i Olsztynie, sądów i prokuratur białostockiego okręgu apelacji. W roku 2003 przekroczono planowaną na 3000 mb akt wielkość zgromadzonego zasobu.
Obecnie działalność w zakresie gromadzenia zasobu sprowadza się do przejmowania akt na skutek przemieszczeń w obrębie struktur Instytutu Pamięci Narodowej oraz materiałów pochodzących z darowizn osób prywatnych. Trwają jeszcze prace związane z opiniowaniem akt zgromadzonych w archiwach jednostek organizacyjnych Policji pod kątem ich przydatności do realizacji zadań ustawowych IPN
Wielkość zasobu w metrach bieżących zgromadzonego przez Oddział IPN w Białymstoku obrazuje poniższa tabela (stan na dzień 31 grudnia 2020 r.):
Instytucje przekazujące materiały archiwalne
|
Wielkość w mb
|
ABW (UOP)
|
538,06
|
Policja
|
346,55
|
Policja (materiały paszportowe)
|
1796,31
|
Więziennictwo
|
27,56
|
OKŚZpNP
|
27,29
|
Archiwa państwowe (w tym Archiwum IPN)
|
97,58
|
Archiwa wojskowe
|
229,86
|
Straż Graniczna
|
28,43
|
Organy administracji publicznej
|
149,77
|
Sądy i prokuratury powszechne
|
109,42
|
Sądy i prokuratury wojskowe
|
9,36
|
Dary i kolekcje prywatne
|
21,77 |
RAZEM
|
3381,96
|
Zasób ewidencyjny
Istotną częścią zasobu archiwalnego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku są pomoce ewidencyjno-informacyjne (268,22 mb), które można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
- wytworzone w procesie gromadzenia i porządkowania zasobu Oddziału IPN w Białymstoku, w postaci ksiąg nabytków i ubytków, spisów zdawczo-odbiorczych akt i protokołów przekazania z instytucji oraz od osób prywatnych przekazujących akta do archiwum, a także wszelkiego rodzaju skorowidze, indeksy, elektroniczne zbiory danych i bazy danych oraz kartoteki ewidencyjne umożliwiające szybki dostęp do poszukiwanej informacji,
- wytworzone przez poprzednich twórców akt, które zostały przejęte wraz z dokumentacją archiwalną, w tym kartoteki oraz inne pomoce ewidencyjne (repertoria, inwentarze akt, dzienniki rejestracyjne, skorowidze, indeksy, rejestry spraw dochodzeniowych i śledczych, książki ewidencyjne, książki kontroli zatrzymanych, spisy zdawczo-odbiorcze akt, protokoły brakowania akt itp.).
Zasób archiwalny
W styczniu 2001 roku przejęto pierwszy zespół - akta Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (przekształconej następnie w Okręgową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu), w sumie ponad 27 mb akt i kartotek. Zawierają one unikalne materiały ze śledztw dotyczących zbrodni niemieckich popełnionych na terenie województwa białostockiego w czasie II wojny światowej. Ponadto odzwierciedlają szereg akcji źródłotwórczych Komisji, np. ankietyzację zbrodni wojennych, czy przesłuchania świadków w końcu lat 60. W wyniku tych prac powstał zbiór jednorodnych i dość szczegółowych informacji na temat wojennych losów poszczególnych miejscowości i ich mieszkańców.
Najszybciej i najsprawniej z obowiązku przekazania akt wywiązała się białostocka Delegatura UOP, która do końca 2001 roku przekazała kilkaset mb akt i kartotek. Są to akta wytworzone przez urzędy bezpieczeństwa i Służbę Bezpieczeństwa z terenu dawnych województw: białostockiego, łomżyńskiego i suwalskiego - od 1944 do 6 maja 1990 roku. Na podstawie tych akt, z krytycznym uwzględnieniem specyfiki twórcy, można odtworzyć losy oddziałów podziemia niepodległościowego. Z kolei raporty podziemia, sporządzane na podstawie rozległego wywiadu, dają świadectwo o głębokości infiltracji przez środowisko nowej władzy i służbę bezpieczeństwa.
Po przekształceniu UB w Służbę Bezpieczeństwa w 1956 roku zmieniły się formy pracy, przewartościowano faktyczne i potencjalne zagrożenia dla systemu komunistycznego. IPN posiada w swoim zasobie kartoteki i akta z lat 60. i 70., z których wynika, że szczególną opieką służba bezpieczeństwa otoczyła Kościół katolicki, dysydentów oraz malwersantów gospodarczych.
Materiał źródłowy z lat osiemdziesiątych zawiera informacje o rodzącej się NSZZ „Solidarność” i kontroli, jakiej PZPR i SB próbowały poddać pierwszą niezależną organizację związkową. Swoje świadectwo w aktach znajdują także pierwsze miesiące trwania stanu wojennego, zwłaszcza interesujący problem roli SB w kreowaniu nowych związków zawodowych, skupionych w OPZZ, zwalczaniu i neutralizowaniu działań opozycyjnych itp.
Zdecydowana większość materiałów archiwalnych, wytworzonych przez służby specjalne PRL, podlegała stałemu i systematycznemu niszczeniu w latach 1956-1990. W zasobie Oddziału często występują zespoły szczątkowe lub fragmentaryczne. Pełen obraz stanu zachowania wyłoni się z czasem, po dogłębnej analizie niezbyt precyzyjnych protokołów brakowania i innych akt administracyjnych znajdujących się w zasobie.
Ważnym z punktu widzenia realizowanych zadań ustawowych i naukowych zbiorem są akta przekazane przez komendy policji. Podzielić je można na kilka grup:
1. akta paszportowe,
2. akta administracyjne Milicji Obywatelskiej,
3. akta osobowe funkcjonariuszy UB, SB i MO z lat 1944-1990.
Akta paszportowe, najliczniejsze, to źródło szczegółowej wiedzy o obywatelach PRL ubiegających się o wyjazdy za granicę, a także o tych, którzy wyemigrowali na stałe. Kwestionariusze i załączniki paszportowe zawierają dane osobowe stosunkowo dużej populacji, informują o kierunkach wyjazdów, odmowach lub akceptacji władz.
Akta administracyjne MO zawierają przede wszystkim normatywy i wszelkiego rodzaju instrukcje, rozkazy przełożonych, analizy, plany, statystykę przestępstw itp. za lata 1945-1989. Ciekawym źródłem wiedzy są akta osobowe funkcjonariuszy UB, SB i MO z lat 1944-1990. Stan ich zachowania pozwala na pełne odtworzenie służby w tych organach, ruchu kadrowego, zawierają też ciekawe opinie przełożonych, awanse, nagrody i kary.
Kolejną grupę stanowią akta organów wymiaru sprawiedliwości. W przeszłości akta procesowe sądów i prokuratur powszechnych miały bardzo niską kategorię archiwalną przez co były systematycznie brakowane. Poza nielicznymi, nie zachowały się akta spraw, w tym także procesów z pobudek politycznych. Jedyną wiedzę o wykorzystywaniu sądów i prokuratur do walki z wrogo usposobioną do panującego systemu częścią społeczeństwa można czerpać z repertoriów. Podobnie przedstawia się sprawa innej instytucji resortu sprawiedliwości - więzień i aresztów śledczych. Z większej całości wyselekcjonowano jedynie kilka metrów bieżących akt więźniów ukaranych z przyczyn politycznych z lat 1970-1989. Pozostałe akta tego typu zostały zniszczone. Obecnie śladów dawnych skazań można szukać w wykazach wybrakowanych teczek (jest to równoznaczne z wykazami więźniów za określone lata). Zachowały się natomiast akta internowanych działaczy „Solidarności” z okresu stanu wojennego.